طرح درس جامعه‌شناسی اخلاق اجتماعی
نیم‌سال اول۱۴۰۲-۱۴۰۳ کارشناسی ارشد- گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران
کلاس: یک‌شنبه‌ها. ساعت ۱۰-۱۲. گروه جامعه‌شناسی
وضعیت اخلاق اجتماعی در ایران نگران‌کننده است. پیمایش‌های ملی، هشدارهای جامعه‌شناسان، توجه بیش از حد افکار عمومی به موضوع خلقیات، و تجربه‌های زیسته حاکی از وخامت موضوع است. هر چند جامعه‌شناسان به موضوع اخلاق اجتماعی و خلقیات در ایران توجه داشته‌اند، اما نبودن سرفصلی با این عنوان در درس‌های دانشگاهی گروه‌های جامعه‌شناسی در دانشگاه‌های ایران، یکی از علل پایین‌بودن توجه آکادمیک به این موضوع است.
با آنکه کتاب‌های مربوط به اخلاق اجتماعی و خلقیات، پرفروش‌ترین کتاب‌ها در حوزه علوم اجتماعی هستند، اما دانش آکادمیک در باره اخلاق در علوم اجتماعی به طرز شگفت‌انگیزی اندک است. در مقابل، کتاب‌های مرتبط با خلقیات در ایران در حوزه علوم اجتماعی که کلمه جامعه‌شناسی را هم در عنوان خود دارند به سرعت تجدید چاپ شده‌اند و پرفروش ترین آثار علوم اجتماعی ایران هستند. برای نمونه، کتاب جامعه‌شناسی خودمانی نوشته حسن نراقی که چاپ اول (با عنوان فرعی: نقش ما در آیینه) در سال ۱۳۸۰ منتشر شده تا سال ۱۳۸۵ به چاپ پانزدهم رسید و بعد از آن، با ویراست جدید (و با عنوان فرعی: چرا درمانده‌ایم) تا سال ۱۴۰۰ به چاپ سی و پنجم رسیده است. در باره سایر کتاب‌های پرفروش حوزه خلقیات و اخلاق اجتماعی و میزان اقبال به آن، به مقاله «خلقیات منفی ایرانیان: خصلت ملی یا وضعیت اجتماعی؟» (جوادی یگانه، ۱۳۹۵) مراجعه کنید. نکته مهم اینکه آرمین امیر در رساله دکتری خود در گروه جامعه ناسی دانشگاه تهران، نشان داده که بیشتر کتاب‌های پرفروش در باره اخلاق اجتماعی و خلقیات در ایران، روش علمی مناسبی را بکار نگرفته اند. (امیر، ۱۳۹۶)
البته بی‌توجهی به موضوع اخلاق در جامعه‌شناسی موضوعی جهانی است و نه فقط مختص ایران. گابریل آبند در فصل آخر کتاب دستنامه جامعه شناسی اخلاق (۲۰۱۰: ۵۶۲) ذکر می‌کند که جامعه شناسی اخلاق، خلاء بزرگ علوم اجتماعی معاصر است، جامعه شناسان، وظیفه ای که دورکیم برای برای ایجاد جامعه شناسی اخلاق بر عهده آنها قرار داده بود، ادا نکردند. ارائه درس جامعه‌شناسی اخلاق، مقدمه‌ای است بر طرح جدی‌تر موضوع اخلاق اجتماعی در ایران. در جریان ارائه درس، از مشارکت صاحبنظران حوزه اخلاق اجتماعی در کلاس نیز استفاده خواهد شد.
سرفصل دروس
تعاریف و نظریات
- تعاریف: اخلاق، ربط اخلاقی، فلسفه اخلاق و اخلاق، اخلاق توصیفی، اخلاق عامه، خلقیات. مساله اخلاقی
- فلسفه اخلاق (اخلاق وظیفه‌گرا، اخلاق پیامدگرا، اخلاق فضیلت، اخلاق فمینستی، اخلاق مراقبت)
- اخلاق و دین
- روانشناسی اخلاق، روانشناسی اجتماعی اخلاق (روانشناسی وجدان)، انسان‌شناسی اخلاق
اخلاق و جامعه
- نظریه های کلاسیک جامعه شناسی اخلاق (آدام اسمیت، دورکیم، وبر، زیمل، پارسونز، مرتن)
- نظریه های جدید جامعه شناسی اخلاق (پیر بوردیو، گابریل آبند، لوک بولتانسکی و...)
- جامعه‌شناسی تاریخی اخلاق. تغییرات در حوزه اخلاق
- بنیان‌ها و مبادی اجتماعی اخلاق (دگردوستی، اخلاق اجتماعی)؛ ساخت اجتماعی اخلاق؛ نظم اجتماعی و نظم اخلاقی؛ کارکردهای اجتماعی اخلاق
- اخلاق به عنوان متغییر وابسته، اخلاق به عنوان متغیر مستقل
- اخلاق در زمان بحران و جنگ و شرایط استبدادی و تورم
- جامعه شناسی فضیلت یا ویرتو؛ فضایل اخلاقی: فضیلت، لذت، معرفت و عدالت (وفای به عهد، مهربانی، جبران، عدالت، بهبود خود، عدم اضرار به غیر)
- کارکردهای اجتماعی رذایل؛ شر اجتماعی. نظریه‌ها از ماندویل و اسمیت تا گرت هاردین و هیرشمن و السون و نورث و عجم اوغلو
- رذیلت: رذایل اخلاقی (فردی، جمعی، نهادی)، طبقه بندی رذایل هورکا
- اخلاق کاربردی: اخلاق پزشکی، اخلاق سیاست، اخلاق محیط زیست، اخلاق جنسی، اخلاق صنفی و حرفه ای و اخلاق کسب و کار، اخلاق علم
- اخلاقیات در سینما و ادبیات
روش در جامعه شناسی اخلاق
- روش پژوهش در اخلاق و شیوه‌های سنجش خصایص اخلاقی (آزمایش، مشاهده، آزمون موقعیت، کلان‌داده)
اخلاق و خلقیات در ایران
- اندرزنامه‌ها؛ سیره‌های اخلاقی؛ فتوت‌نامه‌ها؛ مدینه فاضله و مدینه ضاله
- خلقیات‌پژوهی در ایران: سفرنامه‌ها، نظریه‌های رفتار ایرانیان، شخصیت ملی
- سنجش وضعیت اخلاقی جامعه ایران؛ خلقیات مثبت و منفی در ایران و مقایسه آن با جهان
- نظریه‌های بومی اخلاق اجتماعی در ایران
تغییر و اصلاح در اخلاق اجتماعی
- اخلاقی شدن؛ ارزیابی پرژوه‌های تغییر رفتار اخلاقی؛ تعلیم و تربیت، ساختارهای مقوم خلقیات،
کار کلاسی
· انتخاب یک صفت اخلاقی
· بررسی وضعیت آن در ایران و جهان (آمارها و توصیفات و پژوهش ها)
· و متون اخلاقی ایران
· نظریه های اخلاقی مرتبط با آن
· نظریه های جامعه شناختی درباره آن
· تبیین وضعیت ایران
منابع الزامی
- برای آشنایی با نظریه‌های اخلاقی، درسگفتارهای فلسفه اخلاق سروش دباغ را بشنوید.
- دورکیم، امیل (۱۳۹۰) «فصل دوم: تعیین پدیده اخلاقی. و فصل سوم: پاسخ به ایرادها». در: جامعه‌شناسی و فلسفه. ترجمه فریدون سرمد. تهران: کندکاو. صص ۹۵-۱۵۸.
- وبر، ماکس (۱۳۷۷) «فرقه‌‌های پروتستانی و روح سرمایه‌داری» در: اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری. ترجمه عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی. تهران:علمی و فرهنگی. صص: ۲۳۱-۲۶۱.
- فوکویاما، فرانسیس (۱۴۰۰) «فصل پنجم: فضلیت‌های اجتماعی» در: اعتماد: فضایل اجتماعی و خلق سعادت. ترجمه سیدعلیرضا بهشتی شیرازی. تهران: روزنه. صص: ۶۵-۷۱.
- میرسپاسی، علی (۱۳۸۶) «فصل ششم: راه‌هایی به سوی روشنگری: فضیلت و دموکراسی». در: .روشنفکران ایران: روایت های یاس و امید. ترجمه عباس مخبر، تهران: توسعه. صص ۲۴۳-۲۶۴.
- جوادی یگانه، محمدرضا (1395) «خلقیات منفی ایرانیان: خصلت ملی یا وضعیت اجتماعی؟» در: غلامرضا غفاری و محمدرضا جوادی یگانه (گردآورندگان).گزارش وضعیت اجتماعی کشور. جلد دوم: جمعیت، خانواده، خلقیات اجتماعی، دینداری. تهران: شورای اجتماعی کشور و پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. صص 261-322.
- جعفریان، مجید (۱۴۰۰) «جامعه‌شناسی اخلاق؛ ارائۀ مُدلی نظری برای تبیین جامعه‌شناختیِ زیست اخلاقی» اخلاق‌پژوهی. دوره 4، شماره 4، صص 67-90.
- ارسطو (۱۳۷۸) .اخلاق نیکوماخوس. ترجمه محمدحسن لطفی. تهران: طرح نو. صص ۵۱-۱۱۰.
- Abend, G (2010) “Chapter 30. What’s New and What’s Old about the New Sociology oh Morality” in: Hitlin, Steven and Stephen Vaisey (eds.). Handbook of Sociology of Morality. New York: Springer. Pp: 561-585.
- Abend, Gabriel. 2007. “Two Main Problems in the Sociology of Morality.” Theory and Society 37(2):87–125.
- Bargheer, Stefan (2023) “Chapter 21: Historical Sociology of Morality” (Aarhus Institute of Advanced Studies). In: Hitlin and Luft and Dromi (eds.) . Handbook of the Sociology of Morality, Volume 2. New York: Springer. (Stefan Bargheer, Nicholas Hoover Wilson (2018) “On the Historical Sociology of Morality: Introduction” European Journal of Sociology. 59 (1): 1-12.)
مهمترین منابع
منابع مهم در باره کلیات اخلاق
- بلک‌برن، سایمون (۱۳۹۵) .درآمدی کوتاه به اخلاق. ترجمه مهدی حبیب اللهی. اصفهان: دفتر تبلیغات اسلامی.
- شیفرلندو، راس (۱۴۰۱) .اخلاق‌شناسی نوین: نظریه‌های اخلاقی. ترجمه ابوالقاسم فنائی و ایمان عباس‌نژاد. تهران: سروش مولانا.
- دباغ، سروش (۱۳۸۸) .درسگفتارهایی در فلسفه اخلاق. تهران: صراط.
منابع مهم در باره بنیان‌های اجتماعی اخلاق
- دورکیم، امیل (۱۳۹۰) «فصل دوم: تعیین پدیده اخلاقی. و فصل سوم: پاسخ به ایرادها». در: جامعه‌شناسی و فلسفه. ترجمه فریدون سرمد. تهران: کندکاو. صص ۹۵-۱۵۸.
- وبر، ماکس (۱۳۷۷) «فرقه‌‌های پروتستانی و روح سرمایه‌داری» در: اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری. ترجمه عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی. تهران:علمی و فرهنگی. صص: ۲۳۱-۲۶۱.
- هیتلین، استیون (۱۳۹۵) .روانشناسی وجدان: خودهای شریف و خودهای شریر. ترجمه اعظم فرح بیجاری و نگین ناصری تفتی. تهران: دانژه.
- میرسپاسی، علی (۱۳۸۶) «فصل ششم: راه‌هایی به سوی روشنگری: فضیلت و دموکراسی». در: .روشنفکران ایران: روایت های یاس و امید. ترجمه عباس مخبر، تهران: توسعه. صص ۲۴۳-۲۶۴.
- جعفریان، مجید (۱۴۰۰) «جامعه‌شناسی اخلاق؛ ارائۀ مُدلی نظری برای تبیین جامعه‌شناختیِ زیست اخلاقی» اخلاق‌پژوهی. دوره 4، شماره 4. صص ۶۷-۹۰.
منابع مهم در باره فضایل و رذایل اخلاقی
- جویست، لارونس جی. (1392) «فضایل و رذایل» در: دانشنامه فلسفه اخلاق. ویراسته پل اواردز و دونالد ام. بوچرت. مقدمه و ترجمه و تدوین انشاالله رحمتی. تهران: سوفیا. صص 397-408.
- اسکار، جفری (۱۴۰۱) .در باب شجاعت. ترجمه رسول سعدونی. تهران: بیدگل.
- شلاپنتوخ، ولادیمیر (۱۳۹۵) .نظم اجتماعی در جامعه معاصر: آثار منفی و مثبت ترس. ترجمه اصغر صارمی شهاب. تهران: جامعه شناسان.
- اسوندسن، لارس (۱۳۹۳) .فلسفه ترس. ترجمه خشایار دیهیمی. تهران: گمان.
- باک، سیسیلا (۱۳۹۴) .دروغ‌گویی: انتخاب اخلاقی در زندگی عمومی و خصوصی. ترجمه احد علیقلیان. تهران: نشر نو.
- ميلگرام، استانلي (1381) .اطاعت از اتوريته؛ يك ديدگاه تجربي. ترجمه مهران پاينده و عباس خداقلي. تهران: اختران.
- هیرشمن، آلبرت (۱۳۷۹) .هواهای نفسانی و منافع: استدلال های سیاسی به طرفداری از سرمایه داری پیش از اوج گیری. ترجمه: محمد مالجو. تهران: شیرازه.
منابع مهم در باره اخلاقیات در ادبیات و اندیشه ایرانی
- فوشه کور، شارل هنری دو (۱۳۷۷) .اخلاقیات: مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سده سوم تا سده هفتم هجری. ترجمه محمدعلی امیرمعزی و عبدالمحمد روح‌بخشان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی و انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران.
- فارابی، ابونصرمحمد (۱۳۵۸) .سیاست مدنیه. ترجمه و تصحیح سیدجعفر سجادی. تهران: انجمن فلسفه ایران.
منابع مهم در باره خلقیات‌پژوهی و وضعیت اخلاقی جامعه ایران
- جوادی یگانه، محمدرضا (1395) «خلقیات منفی ایرانیان: خصلت ملی یا وضعیت اجتماعی؟» در: غلامرضا غفاری و محمدرضا جوادی یگانه (گردآورندگان).گزارش وضعیت اجتماعی کشور. جلد دوم: جمعیت، خانواده، خلقیات اجتماعی، دینداری. تهران: شورای اجتماعی کشور و پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. صص 261-322.
- حاجیانی، ابراهیم (۱۳۹۳) .جامعه شناسی اخلاق: تحلیل وضعیت اخلاق اجتماعی در جامعه ایران. تهران: جامعه شناسان. (چاپ دوم: ۱۴۰۰)
- فراستخواه، مقصود (۱۴۰۲) . اخلاق در ایران: بین زمین و آسمان. تهران: پارسه.
مهمترین منابع به انگلیسی
Hitlin, Steven and Stephen Vaisey (2010). Handbook of Sociology of Morality. New York: Springer.
Hitlin, Steven and Aliza Luft and Shai M. Dromi (2023) .Handbook of the Sociology of Morality, Volume 2.. New York: Springer.
Abend, G (2010) “Chapter 30. What’s New and What’s Old about the New Sociology oh Morality” in: Hitlin, Steven and Stephen Vaisey (eds.). Handbook of Sociology of Morality. New York: Springer. Pp: 561-585.
Abend, G. (2014). The Moral Background: An Inquiry into The History of Business Ethics. Princeton: Princeton University Press.
Barnes, J. A. (1994). A Pack of Lies: Toward a Sociology of Lying. Cambridge: Cambridge University press.
Dalcourt, Gerard J. (1973). The Sociological Approach to Ethics. Metaphilosophy, 4(4), 298–320.
Duprat, Guillaume L. & William John Greenstreet (2008). Morals: A Treatise on the Psycho-Sociological Bases of Ethics. BiblioBazaar
Durkheim, Emile (1993). Ethics and the Sociology of Morals. Translation whit an introduction by Robert T. Hall. New York: Prometheus Books.
Ellemers, Naomi; van den Bos, Kees (2012). Morality in Groups: On the Social-Regulatory Functions of Right and Wrong. Social and Personality Psychology Compass, 6(12), 878–889.
Ellwood , Charles A. (1910) “The Sociological Basis of Ethics” International Journal of Ethics, Apr., 1910, Vol. 20, No. 3 (Apr., 1910), pp. 314-329.
Fassin, (ed.) (2012). A Companion to Moral Anthropology. Wiley-Blackwell.
Ignatow, Gabriel (2009) “Why the Sociology of Morality Needs Bourdieu’s Habitus” Sociological Inquiry. 79(1):98 – 114
??Paul V. Stock; (2020) “The Sociology of Environmental Morality: Examples from Agri-Food”. The Cambridge Handbook of Environmental Sociology, 429-444.
Jones, Ward E. & Samantha Vice (2011). Ethics at the cinema. Oxford University Press.
Lee, Monica and Daniel Silver (2012) “Simmel’s Law of the Individual and the Ethics of the Relational Self” Theory, Culture & Society. 0 (0): 1-22.
Ray, Prasanta (2018). The Sociology of Greed; Runs and Ruins in Banking Crises. Routledge.
Stanley, John L. (2018). The Sociology of Virtue; The Political and Social Theories of Georges Sorel. University of California Press.
Hitlin, Steven (2014) “Social Psychological Ingredients for a Sociology of Morality” In: The Palgrave Handbook of Altruism, Morality, and Social Solidarity (pp.195-217)
Lukes, Steven (2020) “Durkheim and the New Sociology of Morality” in: The Oxford Handbook of Émile Durkheim. Edited by Hans Joas and Andreas Pettenkofer. Jun 2020.
Stivers, Richard (1996) “Towards a Sociology of Morality” International Journal of Sociology and Social Policy. 16(1/2), 1–14.
Turner, Stephen (2013) “Sociology Rediscovering Ethics” Society volume 50, pages 602–609.
Welch, D. D. (2012) “Social Ethics, Overview” in: Encyclopedia of Applied Ethics (Second Edition). Pp. 134-141 (3037-3044)
Stetsa, Jan E. & Michael J. Carter. 2012 “A Theory of the Self for Sociology of Morality” American Sociological Review. 77(1) 120–140.
Abend, Gabriel. 2007. “Two Main Problems in the Sociology of Morality.” Theory and Society 37(2):87–125.